मानवी जीवन हलवून टाकणारा "हवामान बदल"..
विशिष्ट काळजी आणि तंत्रज्ञानाने नुकसान पातळी कमी करता येईल..
पूजा फडके
सांगली : खरा पंचनामा
वादळे आणि मानवी जीवन यांचा संबंध खूप खोल आहे. वादळे ही एक नैसर्गिक घटना असली तरी, त्यांचा मानवी जीवनावर, समाजावर आणि अर्थव्यवस्थेवर अनेक प्रकारे परिणाम होतो. हा परिणाम सकारात्मक आणि नकारात्मक दोन्ही असू शकतो, पण बहुतेक वेळा तो विध्वंसक असतो. सध्याचे वातावरण,पडणारा पाउस आणि होणाऱ्या वादळाचे काही अंदाज बघता वादळामुळे होणारे नुकसान, त्याची नावे कशी ठरवली जातात आणि मानवी जीवनावर, पर्यावरणावर त्याचा कसा परिणाम होतो यासाठी माडलेला हा लेख प्रपंच....
वादळ म्हणजे काय
"वादळ" म्हणजे मोठा वारा, तुफान किंवा झंझावात...
ही एक नैसर्गिक आपत्ती आहे ज्यात खूप वेगाने वारे वाहतात आणि बऱ्याचदा पाऊस, गडगडाट, वीज चमकणे इत्यादी गोष्टी असतात.
वादळे कशी तयार होतात?
वादळे तयार होण्याची प्रक्रिया अनेक घटकांवर अवलंबून असते, परंतु मुख्य कारण म्हणजे कमी दाबाचे क्षेत्र निर्माण होणे.
हे कसे घडते..
तापमान वाढणे: ज्या ठिकाणी तापमान जास्त असते तेथील हवा गरम होऊन हलकी होते आणि वातावरणाच्या वरच्या भागात जाते.
कमी दाबाचे क्षेत्र निर्माण होणे: गरम हवा वर गेल्यामुळे जमिनीवर किंवा पाण्याच्या पृष्ठभागावर हवेचा दाब कमी होतो आणि एक कमी दाबाचे क्षेत्र तयार होते.
वाऱ्यांची हालचाल: या कमी दाबाच्या क्षेत्राकडे आजूबाजूच्या जास्त दाबाच्या प्रदेशातून थंड आणि जड हवा वेगाने वाहू लागते.
चक्राकार गती : पृथ्वीच्या फिरण्यामुळे ही हवा सरळ न वाहता चक्राकार गतीने फिरू लागते.
उत्तर गोलार्धात ही हवा घड्याळाच्या उलट दिशेने फिरते आणि दक्षिण गोलार्धात घड्याळाच्या दिशेने..
वादळाची निर्मिती: जर या कमी दाबाच्या क्षेत्राची तीव्रता वाढत गेली आणि उष्ण व आर्द्र हवेचा पुरवठा सतत होत राहिला, तर त्याचे रूपांतर वादळात होते..
समुद्रावर वादळे जास्त तीव्र असतात, कारण त्यांना उष्ण आणि बाष्पयुक्त हवेचा सतत पुरवठा होतो. जमिनीवर आल्यावर त्यांचा जोर कमी होतो.
वादळांचे प्रकार:
• चक्रीवादळ: समुद्रावर तयार होणारी आणि चक्राकार फिरणारी वादळे.
• गडगडाटी वादळ : गडगडाट आणि विजांच्या कडकडाटासह येणारे वादळ.
• धुळीचे/रेतीचे वादळ: कोरड्या प्रदेशात जोरदार वाऱ्यांमुळे धूळ आणि वाळूचे कण हवेत उडतात.
• बर्फाचे वादळ : जोरदार वाऱ्यांसह बर्फ पडणे.
वादळांची निर्मिती आणि तीव्रता:
वादळांची निर्मिती ही एक गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे आणि त्यात अनेक घटक काम करतात.
आपण पाहिले की, कमी दाबाचे क्षेत्र हे वादळ निर्मितीचे मूळ आहे. पण हे कमी दाबाचे क्षेत्र किती तीव्र आहे, यावर वादळाची शक्ती अवलंबून असते.
समुद्रावर वादळे अधिक तीव्र का असतात?
• उष्ण आणि आर्द्र हवा: समुद्राचे पाणी उष्ण असल्यामुळे पाण्याची वाफ (बाष्प) हवेत मिसळते, ज्यामुळे हवा आर्द्रता (humidity) होते. ही उष्ण आणि आर्द्र हवा वादळाला ऊर्जा पुरवते.
• सततचा ऊर्जा पुरवठा: जोपर्यंत वादळ समुद्रावर असते, तोपर्यंत त्याला उष्ण आणि आर्द्र हवेचा सतत पुरवठा होत राहतो, ज्यामुळे ते अधिक शक्तिशाली बनते.
• घर्षण कमी: जमिनीवर अनेक अडथळे (उदा. डोंगर, इमारती) असल्यामुळे वाऱ्यांचा वेग कमी होतो, पण समुद्रावर असे अडथळे नसल्यामुळे वादळे वेगाने फिरू शकतात आणि त्यांचा जोर कायम राहतो.
जमिनीवर आल्यावर वादळे कमकुवत का होतात?
जेव्हा समुद्रातून वादळ जमिनीवर येते, तेव्हा त्याला उष्ण आणि आर्द्र हवेचा पुरवठा मिळणे बंद होते. जमिनीवरील घर्षणामुळे वाऱ्यांचा वेग कमी होतो आणि हळूहळू वादळाची शक्ती कमी होऊन ते कमकुवत होते.
वादळांचे वर्गीकरण
वादळांची तीव्रता मोजण्यासाठी विविध पद्धती वापरल्या जातात.
चक्रीवादळांसाठी साफिर-सिम्पसन हरिकेन विंड स्केल ही सर्वात सामान्य पद्धत आहे.
वादळांचे परिणाम
वादळांचे मानवी जीवनावर आणि पर्यावरणावर मोठे परिणाम होतात:
• नुकसान: जोरदार वाऱ्यांमुळे घरे, इमारती आणि पायाभूत सुविधांचे मोठे नुकसान होते. पूर येऊन शेतीचे आणि मालमत्तेचे नुकसान होते.
• वीजपुरवठा खंडित: वादळांमुळे विजेचे खांब पडतात, ज्यामुळे वीजपुरवठा खंडित होतो.
• दळणवळणावर परिणाम: रस्ते बंद होतात, वाहतूक थाबते आणि दळणवळण विस्कळीत होते.
• नैसर्गिक आपत्ती: वादळांमुळे भूस्खलन आणि त्सुनामीसारख्या इतर नैसर्गिक आपत्तींची शक्यता वाढते.
• जीवितहानी: दुर्दैवाने, काही वेळा वादळांमुळे जीवितहानी देखील होत.
वादळांचे भाकीत आणि मॉनिटरिंग
आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे वादळांचे भाकीत करणे आणि त्यांचे निरीक्षण करणे अधिक अचूक झाले आहे.
• उपग्रह : हवामान उपग्रह ढगांच्या हालचाली, समुद्राचे तापमान आणि वाऱ्याची दिशा यांचा डेटा देतात, ज्यामुळे वादळांच्या निर्मितीचा आणि मार्गक्रमणाचा अंदाज लावता येतो.
• रडार: डॉप्लर रडार वाऱ्याची गती, पावसाची तीव्रता आणि वादळाच्या आत होणाऱ्या हालचालींची माहिती देतात.
टॉर्नेडोसारख्या लहान आणि वेगवान वादळांचा शोध घेण्यासाठी हे उपयुक्त ठरतात.
• हवामान मॉडेलिंग: सुपरकंप्यूटर्सद्वारे जटिल गणितीय मॉडेल्स वापरून हवामानाचे भाकीत केले जाते.
हे मॉडेल्स मोठ्या प्रमाणात डेटावर प्रक्रिया करून वादळांच्या संभाव्य मार्गाचा आणि तीव्रतेचा अंदाज देतात.
• हवामान बलून : हे वातावरणाच्या वरच्या थरातील तापमान, दाब, आर्द्रता आणि वाऱ्याची दिशा मोजण्यासाठी वापरले जातात, ज्यामुळे हवामान मॉडेल्स अधिक अचूक होतात.
• महासागरीय बुओयस : समुद्रातील तापमान, दाब आणि लाटांची माहिती देतात, जी चक्रीवादळांच्या निर्मितीसाठी महत्त्वाची असते.
वादळांसाठी तयारी आणि प्रतिसाद
वादळांचा धोका असलेल्या प्रदेशांमध्ये योग्य तयारी करणे आणि प्रतिसाद योजना असणे महत्त्वाचे आहे.
• पूर्वसूचना प्रणाली : हवामान खात्याकडून वादळांची पूर्वसूचना जारी केली जाते, जी रेडिओ, टीव्ही, एसएमएस आणि सोशल मीडियाद्वारे लोकांपर्यंत पोहोचवली जाते.
• निकासी योजना: धोकादायक क्षेत्रातील लोकांना सुरक्षित ठिकाणी हलवण्यासाठी निकासी योजना तयार केली जाते.
• आपत्कालीन किट : पाणी, अन्न, प्रथमोपचार किट, टॉर्च, बॅटरी आणि महत्व
अजून वादळची येण्याची शक्यता
दक्षिण आशिया देशामधील भारतीय उपखंडात खास करून बंगालचा उपसागर, अरबी समुद्र, हिंदी महासागर या महासागरांना संलग्न असणाऱ्या देशामधील हवामान विभागांच्या संघटना आहेत त्याकडून वादळाची नावे ठरवली जातात. वादळाच्या नावाची लिस्ट त्या-त्या देशाकडून दिली जाते. आणि ती ठरलेली असते. पुढच्या वादळाच्या लिस्टप्रमाणे नावे येतात त्या पद्धतीने ती इंटरनेटवर उपलब्ध आहेत. वादळाची नावे देण्याचे प्रमुख कारण म्हणजे ज्या ठिकाणी वादळ येणार त्याची तीव्रता काय होती, नुकसान काय केले हे लक्षात रहावं यासाठी वादळाची नावे दिली जातात.
जसे कि 20 मे 2025 ते 5 जुन 2025 या कालावधीत अरबी समुद्रात "शक्ती" नावाचे चक्रीवादळ तयार होण्याची शक्यता आहे. तसेच बंगालच्या उपसागरात अजून एक चक्रीवादळ तयार होण्याची शक्यता आहे.
हवामानातील बदल समजून घेऊन हवामान साक्षर होणे काळाची गरज आहे..
राहुल रमेश पाटील,
अंकली.
मुख्य प्रबंधक, हवामान साक्षरता अभियान.
कार्यकारी संपादक - श्री. अभिजीत बसुगडे -- जाहिरात व बातम्यांसाठी : +९१ ९८८१४ ००९०२
➤ वाढवा आपला व्यवसाय / वेब पोर्टल्स करिता इथे क्लिक करा.Call :- 9890 546 909.
